Bosutske šume – Višenamenskim korišćenjem ka većoj dobrobiti
Autor: Alen Kiš, Pokrajinski zavod za zaštitu prirode
Šta su to ekosistemske usluge i čemu služe?
Prirodni sistemi (šume, livade, reke…) obezbeđuju dobra i usluge neophodne za opstanak i razvoj ljudskog društva. Ekosistemske usluge su zapravo sve materijalne i nematerijalne dobrobiti koje dobijamo iz prirode. Dobra kao što su: voda, zemljište, biomasa (drvo, seno, usevi…) ili procesi koji se odvijaju u ekosistemima (prečišćavanje vode i vazduha, regulacija klime itd) su temelj održivog razvoja i privrednih delatnosti kao što su šumarstvo, poljoprivreda, vodoprivreda, turizam.
Dobra i usluge koja dobijamo iz prirode poseduju ekonomsku vrednost, a njihov kvalitet i upotrebna vrednost zavise od očuvanosti prirodnih sistema iz kojih dolaze.
Milenijumskom procenom ekosistema (Ujedinjene nacije, 2005) prepoznate su četiri osnovne grupe ekosistemskih usluga: usluge snabdevanja (drvo, hrana, sirovine, genetski resursi), regulacione usluge (regulacija klime, kvaliteta vode, erozije, oprašivanje useva), podržavajuće usluge (biogeohemijski ciklusi kruženja vode i materije) i kulturne usluge (duhovni i estetski doživljaj, rekreacija, neformalna edukacija).
Zašto su značajne Bosutske šume?
Šume u aluvijalnoj ravni reka Save, Bosuta i Studve, omeđene naseljima Jamena, Morović, Višnjićevo, Bosut i Sremska Rača, predstavljaju najveći kompleks šuma hrasta lužnjaka u Srbiji. Sa Spačvanskim šumama u Republici Hrvatskoj, čine najveću prostornu i funkcionalnu celinu nizijskih hrastovih šuma u Evropi i Panonskoj niziji.
Značaj Bosutskih šuma:
Za šumarstvo: hrast lužnjak daje drvo izuzetne vrednosti
U vodoprivredi: potencijalna retenzija za prihvat poplave (na ulasku reke Save u Srbiju)
Za lokalno stanovništvo: životno okruženje, delatnosti povezane sa prirodom (trad. stočarstvo, drvo, gljive, lekovito bilje, riba…)
U zaštiti prirode: zaštićene vrste i međunarodno značajna staništa
Izuzetnog ekonomskog, ekološkog i socijalnog značaja, nazvane bosutskim jer se najvećim delom nalaze u slivu reke Bosut, ove šume su odigrale veoma značajnu ulogu u prihvatu poplavnih voda Save u maju 2014. godine i tako sprečile plavljenje Sremske Mitrovice i drugih naselja nizvodno.
Kao stanište brojnih strogo zaštićenih vrsta živog sveta, u Republici Srbiji su obuhvaćene nacionalnom ekološkom mrežom Srbije, a u Republici Hrvatskoj evropskom ekološkom mrežom Natura 2000. Očuvanje prirodnog bogatstva ovih područja može se ostvariti samo mudrim, dugoročno održivim korišćenjem koje povezuje delatnosti šumarstva, tradicionalnog stočarstva i vodoprivrede.
Zašto dolazi do gubitka vrednosti dobara i usluga Bosutskih šuma?
Sve do 1930-ih na ovom poplavnom području je primenjivan tradicionalan sistem upravljanja, koji je šumarstvo, ribarstvo i ekstenzivno stočarstvo prilagođavao prirodnom, sezonskom plavljenju. Ekološki procesi kao što su filtriranje vode i obnova podzemnih izdani, regulacija vlažnosti i drugih faktora plodnosti zemljišta, nesmetano su se odvijali.
Oko 90 % izvorno poplavne šumske celine je potom odsečeno od reke nasipom, tradicionalno stočarstvo se smatra nepotrebnim i postepeno se smanjuje, narušavaju se prirodni procesi sa brojnim posledicama:
– Suženjem poplavnog područja poplavni talasi na Savi postaju viši i opasniji
– Šume odsečene od reke nasipom se suše jer nemaju dovoljno vlage u letnjem periodu
– Bare obrastaju, gube se riblja plodišta, nestaju staništa za zaštićene divlje vrste
– Lokalna zajednica gubi ulogu u upravljanju šumskim područjem i deo prihoda.
Sveukupno: Smanjeni su kapaciteti područja da našem društvu pruža dobrobiti i ublaži posledice klimatskih promena.
Učestale smene suša i poplava (2012. i 2014.): Odvajanjem poplavne šume nasipom od reke, šume se suše a istovremeno nastaje “usko grlo” na reci Savi sa povećanim rizikom od poplava.
Gubici u šumarstvu usled sušenja ovih šuma su znatni: Ekonomski efekat kod istog obima proizvodnje drveta, u okviru prinosa ostvarenog sečom suvog/obolelog drveća, manji je za preko 60% u odnosu na redovne seče obnavljanja (zdravih) šuma.
Kako je moguće povećati dobra i usluge Bosutskih šuma?
Studijom slučaja za Bosutske šume obrađene su četiri osnovne „dobrobiti od prirode“, odnosno „ekosistemske usluge “, koje predmetno područje pruža, a od kojih zavisi bezbednost od poplava, trajnost prihoda u šumarstvu, očuvanje prirode i dobrobit lokalnog stanovništva. Projektni zadatak je osmišljen sa ciljem da prikaže mogućnost povećanja dobrobiti (kvantitativno i kvalitativno), uvođenjem integralnog planiranja i višenamenskog korišćenja područja.
Vrednovanje usluga ublažavanja poplava, produkcije drveta, prirodnih vrednosti i proizvodnje mesa izvršeno je za 2 scenarija:
„A“ – Korišćenje područja na postojeći način
„B“ – Višenamensko korišćenje (kontrolisana retenzija za prihvat poplava na ½ područja sa povećanjem tradicionalnog svinjarstva)
Dve osnovne preporuke scenarija “B” su da Bosutske šume treba koristiti kao šumsku retenziju i da broj svinja u šumama treba povećati. Obe navedene promene treba realizovati planski, uz prethodnu konsultaciju sa korisnicima.
Planskim usmeravanjem poplavne vode u Bosutske šume, mogu se sprečiti štete od poplava na poljima i naseljima. Uz to, poboljšavaju se uslovi života i opstanka živog sveta, uključujući i leti žednu hrastovu šumu, kao najznačajniji izvor prihoda u šumarstvu.
Tradicionalno svinjarstvo, koje se ovde praktikuje već nekoliko hiljada godina, ima svoje mesto u savremenom korišćenju područja. Od Rimskog doba ove šume su poznate kao „silva gladinfera“- žirorodna šuma. Svinje rijući sprečavaju obrastanje žbunjem. Tako povećavaju kapacitet područja za brz prihvat i prolazak vode, ali i čuvaju otvorena barska staništa neophodna za opstanak brojnih divljih vrsta (retke biljke, ptice močvarice i dr.).
Ukoliko bi se integralnim upravljanjem primenilo ekološki optimalno plavljenje šumskog kompleksa uz porast broja životinja (svinja) gajenih u šumi, očekuje se povećanje vrednosti četiri najvažnije ekosistemske usluge Bosutskih šuma: proizvodnja drveta, odbrana od poplava, proizvodnja hrane (svinjsko meso) i biodiverzitet.
Brojčano iskazano:
• Dobit u proizvodnji drveta bi bila 30 do 50% manje sušenja stabala, odnosno proporcionalno veći prinos kvalitetnog tehničkog drveta, jer će se smanjiti sadašnji gubici uslovljeni neodgovarajućim režimom voda;
• Šumska retenzija bi mogla da prihvati između 100 i 200 miliona m3 vode, što predstavlja izuzetnu dobrobit u odbrani od poplava;
• Sa povećanim brojem svinja (5-7 puta) koje se hrane u šumama (smanjenje troškova prihrane za 50%), prihod od tradicionalnog stočarstva bio bi 10-14 puta veći. Takođe, može se dobiti izuzetan kvalitet i ukus mesa.
• Za 6 karakterističnih tipova staništa, planktonske zajednice i 11 indikatorskih životinjskih vrsta, došlo bi do unapređenja ekoloških statusa, povećanjem populacija i prostora koji naseljavaju. Budući da su odabrane vrste indikatori i tzv. “kišobran” vrste, očekuje se da će navedeno poboljšanje imati pozitivnog efekta na sveukupan biodiverzitet područja.
Ostale dobrobiti višenamenskog korišćenja
Osim u šumarstvu, upravljanju poplavama, tradicionalnom stočarstvu i očuvanju živog sveta, procenjuje se da bi predloženo višenamensko korišćenje poboljšalo i druge dobrobiti. Zajedničkim upravljanjem, kroz povećanje ukupne vitalnosti i produktivnosti, šume će bolje prečišćavati vazduh i vodu, pružati bolje stanište za insekte oprašivače poljoprivrednih kultura u okruženju i tako povećati dobit u polljoprivredi, znatno poboljšati kapacitet za održivi lov i ribolov, imati bolji turistički kapacitet.
Radi upoznavanja lokalnog stanovništva sa dobrobitima višenamenskog korišćenja, u okolnim selima su postavljene informativne table (slika ispod)
Informativna tabla – Višenamenskim korišćenjem Bosutskih šuma ka većoj dobrobiti: • zaštita života ljudi i naselja od poplava korišćenjem šume za prihvat vode, • bolji kvalitet hrasta lužnjaka i veća vitalnost stabala, • raznovrsnija staništa za veći broj biljnih i životinjskih vrsta, • poboljšanje uslova za tradicionalno stočarstvo.
Višekorisnički pristup
U cilju prepoznavanja potreba svih korisnika predmetnog područja, organizovana su dva okrugla stola, na kojima su vrednovani preliminarni rezultati očekivanih promena u slučaju uvođenja višenamenskog korišćenja područja. Učesnici iz sektora vodoprivrede, šumarstva, zaštite prirode, lokalne samouprave i građanskih udruženja izneli su svoje viđenje pozitivnih i negativnih strana za navedena dva scenarija upravljanja Bosutskim šumama.
Naredni korak na unapređenju upravljanja Bosutskim šumama je izrada platforme o zajedničkim ciljevima i merama za njihovo postizanje, sa precizno definisanim tehničkim rešenjima za uvođenje višenamenskog korišćenja područja.
Studiju slučaja „Predstavljanje ekosistemskih usluga sa valorizacijom na području Bosutskih šuma – integracija biodiverziteta i ekosistemskih usluga u korišćenje i upravljanje prirodnim resursima“ pripremio je Pokrajinski zavod za zaštitu prirode u saradnji sa Regionalnim fondom za jugoistočnu Evropu – projekat biodiverzitet (ORF BD) koji implementira Nemačka organizacija za međunarodnu saradnju (GIZ) a finansira Nemačko savezno ministarastvo za ekonomsku saradnju i razvoj (BMZ).